Zelfrechtvaardiging en integer handelen

“Wij hebben nu zo'n strenge gedragscode dat onze medewerkers zich onveilig voelen. Ze durven geen enkel geschenk meer aan te nemen, geen privé-kopieën meer te maken en ze liggen er wakker van als ze per ongeluk ook maar iets van het bedrijf mee naar huis hebben genomen. De gedragscode is zo dichtgetimmerd dat de collega's niet meer de vrijheid voelen zelf na te denken  en te bepalen wat integer handelen is.”

Twee andere voorbeelden

Een medewerker die een boete oplegt aan een bijstandsgerechtigde voor 7000 euro - vanwege de in de afgelopen jaren ontvangen boodschappen van haar moeder - kan zijn handelen als integer en rechtvaardig zien. Hij houdt zich strikt aan de regels en voert de wet uit. Hij kent zijn uitvoeringskader en laat zich niet verleiden om zelf te bepalen wat integer handelen is.

Daar staat tegenover de situatie waarin mensen alle vrijheid nemen om zelf te bepalen wat goed en juist is. Zien de Capitool-bestormers hun actie als crimineel of beschouwen zij zich als patriotten en uitermate integere verdedigers van de rechtstaat?

Mijn analyse

Waarschijnlijk lukt het zowel uitvoerders bij de gemeenten als de bestormers van het Capitool hun gedrag te rechtvaardigen en hun handelen als bij uitstek integer te beschouwen.
Rationalisatie en zelfrechtvaardiging zijn daarbij twee behulpzame componenten.

Wat is zelfrechtvaardiging?

Als feilbare mensen, mensen die niet perfect zijn, delen we allemaal de impuls om ons gedrag te rechtvaardigen en zijn we geneigd om het nemen van verantwoordelijkheid te vermijden voor domme acties die leiden tot schade of acties die immoreel zijn (Tavris & Aronson, 2007). Het gaat om het goed praten van het eigen gedrag. De feiten zo interpreteren dat je jezelf in een positief daglicht plaatst.

Wat is rationaliseren?

In onze basisopleiding spreken we over rationaliseren, onszelf vrijpleiten van fout gedrag. Wij mensen kunnen moeilijk leven met het idee dat wij zelf een fout mens zijn. Om ervoor te zorgen dat we geen negatief gevoel krijgen over onszelf, gaan we ons foute gedrag goedpraten. We zijn heel creatief in het bedenken van argumenten om ons gedrag te legitimeren.

‘Wat niet in zijn zelfbeeld past redeneert Erasmus weg.’

Maxim Februari schreef prachtig over zelfrechtvaardiging in het NRC 5-1-2021:  
“….Gedrag dat u vast in uzelf zult herkennen, tenzij u heilig bent of hypocriet. Je duwt een beetje tegen de beschrijving van je eigen gedrag aan, zodat die beter past bij je zelfbeeld als rechtschapen en fatsoenlijke burger.

De afgelopen tijd dacht ik na over de wrede terugvorderingen van belastingtoeslagen en bijstandsuitkeringen. Waarom nemen mensen in zulke zaken beslissingen die zo zichtbaar genadeloos zijn? Uit kwaadaardigheid? Uit onverschilligheid of egoïsme? Hm. Ik bedacht dat er nog een onschuldiger verklaring zou moeten zijn. En daardoor dacht ik weer aan Erasmus en zijn verlangen naar zelfrechtvaardiging: mensen nemen beslissingen en leggen die zo uit dat ze passen bij hun zelfbeeld van rechtvaardige professional.

Iedereen streeft in het leven namelijk naar rechtvaardigheid. De bijstandsuitkeringen zijn ingevoerd uit hang naar rechtvaardigheid, het toeslagenstelsel is opgezet met het oog op rechtvaardigheid, sancties om misbruik te voorkomen staan in dienst van de rechtvaardigheid en de politiek streeft naar niets dan rechtvaardigheid. We moeten de boel in het vervolg „eerlijk” regelen, zegt de VVD. Nederland moet „eerlijker en fatsoenlijker”, beaamt de PvdA. Geen mens, geen partij, geen beleidslijn die onrechtvaardigheid wil.

Het probleem is alleen dat rechtvaardigheid een streven is. Wat rechtvaardig is kan niet worden vastgelegd. Niet op papier, niet in een wet. De wet is in haar algemeenheid al gauw onbuigzaam en onbarmhartig……

Er zit niets anders op dan eeuwig zelf naar rechtvaardigheid te blijven streven. Maar daar zit de hang naar zelfrechtvaardiging in de weg. De neiging jezelf zo rechtschapen te vinden dat je je gedrag niet afstemt op de situatie, maar de situatie afstemt op je gedrag. Je neemt een professionele beslissing en die beslissing is de enige juiste, omdat jij haar hebt genomen en jij bent nu eenmaal ……”
…… rechtvaardig……

“Ik handel niet integer.”

“Ik ben niet rechtvaardig. Ik handel niet integer.” Dat zul je zelden iemand horen zeggen. Toch zien we veel onrechtvaardigheid en niet integer handelen om ons heen.

Noch een gedragscode noch het zelf nadenken bieden garanties voor integer en rechtvaardig handelen. Wat rest ons dan nog?

Het blijft van waarde over wel/niet integer handelen te reflecteren en met elkaar in gesprek te zijn en te blijven en je bewust te zijn van al de hierboven beschreven valkuilen. Maxim Februari verwoordt het heel mooi: “…nodig jezelf uit de diepere lagen en kleuren te bekijken die onder je eigen grootheid tevoorschijn komen.”
Waarschijnlijk zie je dan dat ook jij niet altijd 100% onfeilbaar, rechtvaardig en integer bent.

Vertrouwenspersoon is luis in de pels

In de functie van vertrouwenspersoon heb je de rol van luis in de pels. Je jaagt het gesprek aan over het thema integriteit. Daarnaast zul je in je functie van vertrouwenspersoon ook geconsulteerd worden door medewerkers en leidinggevenden over wel of niet integer handelen.
In het jaarverslag en de daaropvolgende bespreking, zou je op de agenda kunnen zetten: ‘Hoe creëer je als leidinggevende de veiligheid om met je team de handvatten, de vragen en dilemma’s over integer handelen met elkaar te bespreken?  Hoe verleid je jezelf als leidinggevende en je medewerkers naar de diepere lagen en kleuren te kijken die onder je eigen gevoel van ‘Ik ben integer’ tevoorschijn komen.

Handvatten voor integer handelen

Handvatten voor integer handelen zijn onder andere de eigen normen en waarden, de wetten en regels en het eigen gevoel. Deze handvatten zijn zeker helpend, maar bieden nog geen garantie voor 100% integer handelen.

Zoek als organisatie naar een balans door integer handelen enerzijds vast te leggen en de vraag ‘wat is in deze situatie integer handelen?’ anderzijds regelmatig met elkaar te bespreken en ieders eigen verantwoordelijkheid daarin te mobiliseren.

Wat is redelijk en billijk? Door een overdosis aan protocollen, wetten en regels, klampen mensen zich steeds meer vast aan de letter van de wet en vinden zij steeds minder de moed om te handelen vanuit de geest van de wet.
Wanneer we met elkaar hierover in gesprek gaan, dan is het zinvol om naar elkaar te luisteren en open te staan voor andere meningen en feedback en niet te blijven hangen in zelfrechtvaardiging. Het is in deze tijd op internet niet moeilijk om alleen dingen te horen en informatie tot je te nemen die leiden tot een eigen bubbel en zelfrechtvaardiging. Je moet moeite doen en openstaan om andere meningen te krijgen en te horen.

Want wanneer we niet langer reflecteren op onze eigen waarneming en mening en niet meer naar elkaar luisteren en onze zelfrechtvaardiging en ons handelen niet meer ter discussie stellen en ons niet meer laten aanspreken op ons gedrag, dan nemen niet-integer en onrechtvaardig handelen hand over hand toe.

Aanschouw ‘de Capitoolbestormer’ in jezelf!

Onderzoek je eigen handelen!
Waar voeren zelfrechtvaardiging en rationalisering de boventoon?
Durf af en toe de conclusie te trekken: “Ik handel niet integer.”

In dit kader schreef ik al eerder de column Integriteit:-“Een-privé-kopietje-maken-op-de-zaak-is-niet-integer!”
Ik ga hier onder meer in op het verschil tussen legaal en legitiem handelen.

Marcel van Oss
www.opleidingvertrouwenspersoon.nl