Grensoverschrijdend gedrag is geen toeval in hiërarchisch hoger onderwijs
15 november 2022Het hoger onderwijs sleutelt met commissies en klachtenprocedures aan het voorkomen van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Maar de instellingen blijven kwetsbaar voor misstanden door een ongelijke machtsverdeling en een hoge werkdruk.
Artiest Aafke Romeijn deed eind oktober een oproep op Instagram aan haar Nederlandse en Belgische volgers om anoniem ervaringen te delen van grensoverschrijdend gedrag. Er kwamen ongeveer honderd berichten binnen over grofweg tachtig mensen uit het onderwijs, de kunstsector en de cultuursector.
Deze ervaringen komen niet voor het eerst in de openbaarheid. Aan de Universiteit Leiden kon een hoogleraar sterrenkunde jarenlang de vrouwen om hem heen kleineren, intimideren en schofferen, tekende NRC op.
Een hoogleraar aan de Universiteit Utrecht stapte in 2020 op omdat hij voor een onveilige werksfeer zorgde. Zo verzweeg hij een relatie met een student, waarvan zij achteraf aangaf dat er geen sprake was van wederzijdse instemming, schrijft universiteitsblad DUB.
Recenter werd een docent van de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten (KABK) ontslagen. Hij maakte stiekem foto's van het kruis van vrouwen op de kunstacademie.
Anonieme anekdotes laten een patroon zien
Romeijn deelde een week lang de binnengekomen anekdotes. Ze gingen over docenten die relaties aangingen met studenten, kleinerende opmerkingen maakten of seksuele toespelingen deden. Romeijn deelde ze met naam en toenaam van de betreffende docent.
"Deze mensen worden vaak goed beschermd door het instituut waar ze werken. Laat mij maar die ene steen in het water gooien door hun naam online te delen", antwoordt ze op de vraag of dat wel ethisch verantwoord is.
Toch gaat het Romeijn niet om het online stenigen van individuen. "Door concrete verhalen zichtbaar te maken wil ik laten zien dat er een patroon is. Het verbaast me dat na al die tijd nog steeds niet duidelijk is dat dit soort gedrag plaatsvindt in een bepaald systeem", zegt Romeijn.
Ze doelt daarmee op de hiërarchie binnen onderwijsinstellingen. "Er ligt steeds meer macht bij minder mensen door de bezuinigingen in de afgelopen dertig jaar. Mensen kunnen elkaar maken of breken."
Hoogleraren hebben veel macht over promovendi
Historicus Lotte Houwink ten Cate zet haar vraagtekens bij het online delen van anonieme beschuldigingen. "Online naming and shaming heeft een oncontroleerbare kwaliteit", zegt ze. Houwink ten Cate promoveert op de geschiedenis van seksueel geweld aan Columbia University in New York.
"Ik begrijp wel waarom mensen anoniem hun verhaal delen", zegt ze. De frustratie onder slachtoffers is volgens haar enorm, ook omdat de bestaande klachtenprocedures zo slecht zijn.
"Het onvermogen van universiteiten om op een professionele manier om te gaan met soms tientallen jaren aan klachten over bepaalde hoogleraren is een schande", stelt Houwink ten Cate. "En bovendien ontzettend dom", zegt ze, aangezien de instellingen vrouwelijke wetenschappers te vaak zien vertrekken.
De historicus ziet een voedingsbodem voor grensoverschrijdend gedrag in het hoger onderwijs. "De sterk hiërarchische cultuur en de extreme werkdruk werken machtsmisbruik in de hand." Zo hebben hoogleraren een "veelal onmeetbare invloed op het carrièreverloop van hun promovendi", zegt ze.
Houwink ten Cate legt uit dat de competitie onderlig heel hevig is. "Wie binnenboord hoopt te blijven, wil niet te boek staan als iemand die klaagt. Het is een systeem dat wegkijken te lang heeft beloond."
Dat sluit aan bij een recente publicatie van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW), waarin staat de wetenschap "in toenemende mate onder druk staat". Het wetenschappelijk genootschap erkent dat "ongewenst gedrag" een hardnekkig probleem is. Door de sterke afhankelijkheidsrelaties ligt machtsmisbruik eerder op de loer.
'Laten we ophouden telkens verbaasd te zijn'
Onthullingen over seksueel grensoverschrijdend gedrag in het tv-programma The Voice hebben het gesprek in Nederland dit jaar op gang geholpen. Maar nieuw is de problematiek niet. "Laten we ophouden telkens verbaasd te zijn", zegt Houwink ten Cate. "De strijd tegen machtsmisbruik is ver voor MeToo begonnen. Volgens mij is het nu vooral noodzakelijk een gesprek te voeren over seksuele intimidatie door mensen in machtsposities."
Want het gesprek hierover is wél iets van deze tijd, ziet de historicus. "Pas in de jaren zeventig hebben we dankzij de feministische tweede golf termen als 'seksuele intimidatie' gevonden. Het is aan elke generatie om te bepalen wat wel en niet kan."
"Wat zijn de grenzen nu precies? Daar moet duidelijkheid over komen, zodat eventuele daders vervolgens via heldere procedures sancties opgelegd kunnen worden."
Onderwijsinstellingen werken aan afspraken en procedures
NU.nl heeft de vijf onderwijsinstellingen die voorbijkwamen op het Instagram-account van Aafke Romeijn gevraagd om een reactie. In haar Stories werden medewerkers van deze onderwijsinstellingen beschuldigd van grensoverschrijdend gedrag. Omdat de namen en verhalen die Romeijn deelde niet geverifieerd zijn, delen we deze niet.
- De Universiteit Utrecht gaat niet in op klachten over individuele medewerkers, maar geeft wel aan dat er onlangs een nieuwe Commissie Interpersoonlijke Integriteit is gekomen. Mensen met een negatieve ervaring kunnen terecht bij die commissie of bij een vertrouwenspersoon.
- Akademie voor Kunst en Vormgeving St. Joost geeft aan geen klachten te hebben gekregen over de beschuldigde medewerker. Wel vertellen de directeur en adjunct-directeur dat de kunstacademie de afgelopen tijd heeft gekeken naar de gedragscodes. "We spreken preciezer en gedetailleerder met studenten en docenten af wat wel en niet kan", aldus de directie.
- De Universiteit Leiden laat weten dat er klachtprocedures zijn "en een heel stelsel van vertrouwenspersonen" is voor klachten over ongewenst gedrag. In een eerdere reactie over de grensoverschrijdende sterrenkundige gaf het collegebestuur aan dat "alleen een loket openen" niet genoeg is. Het instituut zegt ook te willen werken aan bewustwording.
- Het Koninklijk Conservatorium Den Haag heeft niet gereageerd op de beschuldigingen over een oud-medewerker.
